Bewegende beelden. De roep van de ecodocumentaire

Door Katrien Van Langenhove, op Thu Apr 12 2007 08:49:38 GMT+0000

Al worden we overspoeld met informatie over de rampzalige gevolgen van de klimaatopwarming, onze voetafdruk verkleint er niet op. Energiecrisis? Je kop in het zand steken kan altijd nog. Steeds meer documentaires met een overduidelijke (groene) boodschap proberen tot actie aan te zetten. Hoe moeten we ons verhouden tot hun artistieke gebreken, maar tegelijk tot hun grote activerende slagkracht?

In tal van recente documentaires voor een breed publiek richt de camera zich op zere plekken. The Age of Stupid (VS, 2009) belicht de milieuproblematiek vanuit zes geografisch verschillende invalshoeken, The End of the Line (UK, 2009) toont een dramatische daling van het visbestand aan, Food Inc. (VS, 2008) biedt een ontnuchterende kijk op onze voedselproductie en The Idiot Cycle (Frankrijk/Canada, 2009)verdiept zich in het kluwen van petrochemie, farmacie en genetische manipulatie. The Cove gaat meer specifiek in op de massale dolfijnenjacht in Japan, Tapped (Canada/USA, 2009)op de slinkende voorraad drinkwater, Bananas!* (Zweden, 2009) op het gebruik van pesticiden op bananenplantages en Plastic Planet (Oostenrijk/Duitsland, 2009)op de hallucinante productie van plastic. Aan het lijstje komt niet meteen een eind. De meeste van deze documentaires waren onlangs op festivals te zien, soms in bijzondere programma’s over urgente thema’s. Zo had de afgelopen editie van Docville een luik ‘Weten en geweten’ en bundelde Idfa dergelijke documentaires eerder al onder de noemer ‘Green Screen Films’. Het succes van de films wijst op een nood aan verhalen die de vloedgolf aan milieunieuws kaderen en persoonlijk kleuren.

De ecodocumentaires weten allemaal hun boodschap uiterst helder te brengen. Er moet iets veranderen. En wel nu

VLANGENHOVEAge_of_Stupid2Het kernverhaal van de documentaires is meestal weinig verrassend: overconsumptie leidt tot de exploitatie van natuurlijke bronnen, grote bedrijven zijn reusachtige vervuilers, en exploitatie van natuur en mens gaan meestal hand in hand. Maar blinde vlekken blijven er genoeg. Of wie wist voor het tumult rond The Cove, winnaar van een Oscar voor beste documentaire, dat er in de Japanse baai Taji zo’n 23 000 dolfijnen per jaar afgemaakt worden? Ook vele andere ecodocumentaires gaan in tegen een gebrekkige berichtgeving. Dat bepaalde informatie verborgen bleef, maakt de kijker alleen maar kwader. Dit soort documentaire is opnieuw niet vies van strijdvaardigheid en wil vooral de publieke opinie beïnvloeden, sturen zelfs. De feiten die worden blootgelegd, zijn vaak ronduit hallucinant. The End of the Line geeft ons mee dat de visvangstindustrie veel weg heeft van een oorlogsmachine en uitgerust is om vier keer zoveel vis te vangen dan er nog in de oceaan leeft. Niet alle ecodocumentaires zouden feitelijk altijd even accuraat zijn (zo oordeelde de rechter dat Al Gore’s An Inconvenient Truth negen wetenschappelijke fouten bevat), maar ze weten wel allemaal hun boodschap uiterst helder te brengen. Er moet iets veranderen. En wel nu.

BLIJVEN SCHOPPEN

Natuurlijk valt er voor kritische geesten veel tegen deze documentaires in te brengen. Vormelijk doen ze vaak denken aan rechtspraak. Wat krom is, wordt via slachtoffers, getuigenissen, bewijzen en vonnissen in een aanklacht gegoten. Vaak is de opbouw repetitief en duurt de film veel langer dan nodig. De activistische documentairemaker wil het publiek liefst een vuistslag toedienen, maar klinkt soms eerder klagerig. Als een ouder die er met een krachtig signaal voor wil zorgen dat geen enkel kind nog het licht laat branden, maar dat elke dag herhaalt. Hoe veel keer moeten we het nog zeggen? Een aantal documentaires biedt stof tot nadenken, een groot deel speelt in op onze emoties. Bij veel confronterende beelden is muziek extra illustratief. Hoe lang moet je schoppen om een geweten te schoppen? Tot het pijn doet aan de ogen. Tegenstanders spreken bij de meest ‘sensationele’ (en meest populaire) documentaires vanpropaganda, ‘docu-ganda’ of ‘shockumentary’. Ecodocumentaires maken dan ook vaak gebruik van dezelfde wapens als die van de consumptiewereld waartegen ze vechten. Gedaan met het eeuwige nuanceren, het tijdperk van de antireclame is aangebroken. Het doel heiligt de middelen.

Het tijdperk van de antireclame is aangebroken

De documentaire fungeert hier meestal enkel als extra medium, naast zovele andere middelen, om de boodschap te verspreiden. Charles Clover, journalist bij The Daily Telegraph, publiceerde het onderzoeksverhaal van The End of the Line eerder al in boekvorm. Verhalen worden vandaag graag nog eens visueel verteld, ook al om een groter publiek te bereiken. En omdat film aangrijpender is. In Food Inc. een kip zien omvallen van de stress brengt meer teweeg dan lezen over de erbarmelijke toestanden in pluimveehouderijen. Het is dus niet zo dat steeds meer documentairemakers activist zijn, wel maken meer activisten nu documentaires. Soms lijken ze de omgekeerde weg te volgen van klassiek-artistieke documentairemakers: ze vertrekken vanuit een oordeel, en kiezen dan de documentaire als uitdrukkingsmiddel. De makers van deze documentaires presenteren vaak vormelijk wel een zoektocht naar een waarheid, maar eigenlijk hebben ze hun ongemakkelijke waarheden al lang gevonden. De documentaire wordt een instrument. Velen zien dat als een aanval op haar autonomie en een verarming van het genre, waarvoor Michael Moore meer dan eens als eerste met de vinger wordt gewezen. Bij een kunstkritisch (cynisch?) publiek roepen deze documentaires wel eens weerzin op. Niemand wordt vandaag immers graag de les gelezen, de vormtaal is weinig vrij, de afstand zoek. Maar zijn net die kritische distantie en sceptische blik niet problematisch bij het beoordelen van documentaires die veeleer een activistische dan een artistieke waarde hebben? De core business van deze ecodocumentaires is vooral het aanzetten tot actie, en daarom kunnen ze vandaag beter extra luid roepen.

3,2,1… ACTIE!

Op YouTube vind je een activistisch filmpje van The Yes Men die op het BMW-gala-evenement ‘Cinema and Peace’ protesteren tegen de profilering van een bedrijf dat zich verder niet om de duurzaamheid van de planeet bekommert. Ze installeren zich op de rode loper en vragen eenvoudigweg dat BMW stopt met het produceren van auto’s. Op de aftiteling lees je: ‘Two weeks later, BMW stops making cars.’ Een knipoog naar een niet te overschatten effect. Ook het protest van de ecodocumentaires bereikt soms moeizaam een ruimer, niet meteen al overtuigd publiek. Enkele voorbeelden tonen wel aan dat ze af en toe doen wakker schieten: met de hulp van allerlei buurtacties wil een muurschilder in de Filippijnen reageren tegen de in The Cove onthulde dolfijnenjacht door 23 000 dolfijnen op muren aan te brengen. Via digitale campagnes werden tegen de dolfijnenjacht al meer dan een miljoen handtekeningen verzameld. The Age of Stupid leidde in Groot-Brittanië tot de groots opgezette klimaatactie ‘1010’, die in 2010 de CO2-uitstoot met 10% wil verminderen. Een film als Food Inc. leidt wereldwijd debatten over voedsel in. De bananenproducent Dole legde klacht neer tegen de makers van Bananas!*, waardoor de problematiek nog meer in het licht kwam. Gretig wordt van zoveel mogelijk kanalen gebruik gemaakt om de boodschap van de films verder uit te dragen. Activistische documentairemakers proberen te infiltreren in de mainstream media: de makers van The Cove slaagden er alvast heel eventjes in om op de Oscaruitreiking met een sms-oproep in beeld te komen, en haast elke documentaire heeft een site met updates over acties, petities, extra achtergrondinfo, levendige blogs en – niet te vergeten – de links naar sociale netwerksites. De films slaan bruggen: een actie als ‘1010’ werd aangekondigd in Tate Modern en krijgt steun van The Guardian, op sites als Good Screenings kun je groepsvertoningen aanvragen. Allerlei vormingsbewegingen en onderwijsinstanties springen mee op de kar om veeleer een debatterend dan een consumerend publiek te bereiken.

Met kunstproducten hebben deze documentaires veel minder te maken dan met culturele processen

Als we een kritische blik willen werpen op dit soort ecodocumentaires, moeten we misschien ook even de moeite nemen om het hele plaatje te bekijken. Met kunstproducten hebben deze documentaires veel minder te maken dan met culturele processen. Aandacht voor de vorm vooropstellen, of die isoleren van het bredere verhaal, is hier moeilijker vol te houden. Misschien moeten we hier veeleer – Bourriaud in gedachten – de gemeenschapswaarde in kaart brengen, de relationele eerder dan de autonome esthetiek. Films kunnen de wereld niet veranderen, dat moeten mensen zelf doen, luidt het appel aan het eind van dergelijke documentaires, bij de ene al explicieter dan bij de andere. Soms verschijnen er zelfs concrete stappenplannen in beeld. Natuurlijk is het voor een hangende kijker niet evident om meteen tot actie over te gaan. Er is de valkuil die Robert Pfaller en Slavoj Žižek aanduiden met de term ‘interpassiviteit’: het eigenlijke bekijken van de documentaire wordt een sussende, geëngageerde daad zonder verdere impact. Daarom hebben we als kijker – voorbij die loutere empathie – ook best oog voor de potentiële waarde van de documentaire als katalysator in een publiek debat. Biedt ze genoeg feitenmateriaal om op festivals een dialoog op te wekken? Net in die dialoog kan de ecodocumentaire terug aansluiten bij de traditie van de Third World Cinema, waarbij kijkers de boodschap liefst niet geïsoleerd in het donker meekregen (het typische cinemapubliek is overigens zelf vaak voorwerp van kritiek), maar waar het samen discussiëren voorop stond. In urgente tijden kunnen we onze kritische blik maar beter vooral richten op onze eigen passieve rol als kijker. Pas als we verder inventief ‘gebruik maken’ van de ecodocumentaires als conversatiestarters, komt er iets in beweging.

http://www.endoftheline.com

http://www.thecovemovie.com

http://www.spannerfilms.net/films/ageofstupid

http://www.foodincmovie.com

http://www.plastic-planet.at

http://www.tappedthemovie.com

http://www.japanesepopsongs.com/idiotcycle

http://www.bananasthemovie.com