Amerikaans primitief. 'The Master' van Paul Thomas Anderson

In 1548 liet Michelangelo in De pinture antigua optekenen dat de Vlaamse Primitieven zonder kracht en moed schilderden. In hun obsessieve aandacht voor details, stofdifferentiatie en religieuze devotie gingen ze volgens de renaissancekunstenaar immers voorbij aan de essentie. What’s the fucking point? Zoiets moeten de leden van de Academy ook gedacht hebben toen ze The Master (2012) links lieten liggen in hun selectie voor beste film en beste regisseur – terwijl regisseur Paul Thomas Anderson toch het absolute troetelkind is van de Amerikaanse auteurscinema en vijf jaar terug met There Will Be Blood nog acht Oscarnominaties binnenrijfde.

Dat Michelangelo de Vlaamse Primitieven niet kon appreciëren weze hem vergeven. Grote kunstenaars zijn niet altijd de beste critici. Voor Michelangelo was de ware schilderkunst nu eenmaal een koel fresco met krachtige figuren die een neoplatonisch ideaal belichaamden. Bovendien was hij ervan overtuigd dat zijn inspiratie rechtstreeks van God kwam. De Vlaamse Primitieven moesten met hun empirische benadering van de werkelijkheid wel fout zitten. Er was immers geen ruimte voor een afwijkende leer.

In The Master worden andersdenkenden al evenmin getolereerd door religieuze goeroe Lancaster Dodd (Philip Seymour Hoffman). Hij predikt over voorbije levens, is ervan overtuigd dat de aarde triljoenen jaren oud is en wil de volgelingen van zijn leer – The Cause – via hypnose terugvoeren naar een primaire staat van perfectie. Als de dronken Freddie Quell (Joaquin Phoenix) zijn plezierboot op strompelt, raakt Dodd gefascineerd door dit enfant sauvage en neemt hij de getraumatiseerde marinier op in zijn familie. Dodds vrouw Peggy (Amy Adams) ziet het met lede ogen aan, maar Dodd zet door, maakt Freddie tot zijn rechterhand en staat oogluikend toe dat hij de tegenstanders van The Cause in elkaar timmert.

The Master knoopt aan bij de epische schaal en psychologische intensiteit van There Will Be Blood. Alleen hebben olieboringen plaatsgemaakt voor gewroet in het onderbewustzijn, en de verovering van de Amerikaanse grond aan het begin van de twintigste eeuw voor de strijd om de geesten na de Tweede Wereldoorlog.

MODERNE MECENASSEN

Het is maar de vraag of dergelijke ambitieuze en relatief dure – The Master kostte 32 miljoen dollar – Amerikaanse producties nog een toekomst hebben. Elders in rekto:verso wijst Ivo De Kock erop dat de Amerikaanse filmauteurs het kind van de rekening dreigen te worden bij een verdere polarisering tussen de actieblockbusters en de niche festivalfilms. De blockbusters kreunen onder 3D en special effects, terwijl in de nichefilms een digitale low-budget esthetiek de cinefiele norm dreigt te worden.

Niet alleen de kunsten overleven in de Verenigde Staten bij gratie van rijke geldschieters, ook religieuze sektes teren op de portemonnee van goedgelovige rijkaards

Dat gevaar lijkt – toch voor een stuk – afgewend nu verschillende (Amerikaanse) filmauteurs onderdak hebben gevonden bij een ouderwetse mecenas in de figuur van Margaret Elizabeth ‘Megan’ Ellison, de rijke erfgename van het Oracle imperium. Naast Paul Thomas Anderson nam ze eerder ook al de Coen broers (True Grit), Andrew Dominik (Killing Them Softly) en Kathryn Bigelow (Zero Dark Thirty) onder haar vleugels. Ze richtte daarvoor haar eigen productiefirma Annapurna Pictures op, met de expliciete bedoeling om filmprojecten van prestigieuze regisseurs te financieren die de Hollywoodstudio’s als te risicovol klasseren.

Niet alleen de kunsten overleven in de Verenigde Staten bij gratie van rijke geldschieters, ook religieuze sektes teren op de portemonnee van goedgelovige rijkaards. In The Master blijkt hun steun niet onvoorwaardelijk. Zo stelt Helen (Laura Dern), een naïeve en rijke volgelinge van het eerste uur, zich vragen bij het nieuwe boek waarin de bakens van The Cause danig verzet worden door niet langer in te zetten op what one can recall van voorbije levens, maar op what one can imagine. Dodd verliest zijn geduld en blaft haar af, zoals steeds wanneer hij onverhoeds op de rooster wordt gelegd. Alleen lijkt hij dit keer niet alleen gefrustreerd over haar verzet om de nieuwe leer te aanvaarden, maar ook over zijn eigen gebrek aan verbeelding om haar van antwoord te dienen. Of beseft hij dat zijn theorieën veeleer ficties zijn van zijn verbeelding dan lucide inzichten die opborrelen doorheen de geheugenarbeid die The Cause aanhoudend propageert?

THERAPIE ZONDER UITKOMST

Dat L. Ron Hubbard en de door hem opgerichte Scientology-sekte als inspiratie dienden voor de charismatische Lancaster Dodd en de beginselen van The Cause, bezorgde The Master al maanden voor zijn release de nodige buzz. De nadruk ligt in The Master echter minder op de concrete leer van Scientology dan op de voedingsbodem waarin een dergelijke sekte kon gedijen en groeien in het Amerika van na de Tweede Wereldoorlog. Het ontstaan van Scientology is uiteindelijk slechts het historische raamverhaal waarbinnen de vertrouwde thema’s van Anderson – patriarchaat, megalomanie, obsessie en isolement – gedwongen worden. En dat laatste mag je letterlijk nemen. The Master is een dwarse vertelling die soms de vertrouwde Hollywoodschema’s volgt, maar evengoed een bepaalde stuurloosheid koestert conform de Europese auteurscinema, waarin queesten worden aangevat zonder uitzicht op een catharsis.

Formeel worden de meeste verhaallijnen wel afgerond, maar antwoorden op de cruciale vragen krijgen we niet. Hoeveel gelooft Dodd nu zelf van zijn hersenspinsels? Heeft Freddie zijn demonen weten te bezweren? En wie van de twee is nu de morele winnaar? Verwacht ook geen Freudiaanse prefab psychologie om de motivaties van personages te duiden. Zo heeft Freddie dan wel een oorlogstrauma opgedaan in de Tweede Wereldoorlog, maar zijn seksuele obsessies en woeste natuur dateren duidelijk al van veel vroeger. Even onverwacht als er een versnelling hoger geschakeld wordt door een zoveelste agressieve uitbarsting van Freddie, mindert de film plots vaart door flashback- en fantasiesequensen in te lassen, in te zoomen op azuurblauwe golven of verlaten woestijnlandschappen. Het wispelturige ritme van de film is al even onvoorspelbaar als zijn hoofdpersonage.

Die absolute protagonist is uiteindelijk niet Lancaster Dodd, maar diens protegé en proefkonijn Freddie. Dit instinctieve wezen fascineert de meester mateloos. En ook Paul Thomas Anderson wil ons graag doen ervaren hoe Freddie de wereld tegemoet treedt. Het temperament van Freddie bepaalt van bij de openingsshots de ademhaling van de film. Hij hakt in op kokosnoten, worstelt in het zand en masturbeert in de golven. Met evenveel overgave en concentratie staart hij bedachtzaam in de verte, vleit hij zich tegen de borsten aan van een zandsculptuur in de vorm van een gigantische vrouw of brouwt hij zijn levensgevaarlijke drankjes op basis van alcohol en in brood gesopte verfverdunner. Vastbesloten om controle te krijgen over zichzelf, bijt Freddie zich vast in de The Cause en haar applications. Zo houdt ‘application 45’ in dat hij eindeloos heen en weer stapt tussen de muur en het venster en bij elke aanraking zijn ervaring beschrijft. Het ontlokt Freddie kortstondig poëtische bespiegelingen over de warmte van de zonnestralen, maar uiteindelijk belandt hij toch weer op het punt dat a fucking wall gewoon a fucking wall is.

VERSLAAFD AAN CINEMA

Ondanks de fysieke en mentale uitputtingsslag is The Master beheerster dan Andersons voorgangers. In Magnolia (1999) vallen de kikkers finaal uit de lucht en in There Will Be Blood (2007) doodt de woeste oliemagnaat Plainview zijn gezworen vijand met een bowlingkegel. The Master culmineert niet in zo’n geschifte apotheose, maar daarom is de finale confrontatie tussen beide mannen niet minder beklijvend. Meer dan Andersons vorige films is The Master een film over onderhuidse obsessies en sluimerende verslavingen. Freddie is verslaafd aan drank en seks. Dodd is verslaafd aan The Cause. En Paul Thomas Anderson is vooral verslaafd aan cinema pur sang. Zoals aan die van John Huston, op wiens documentaire Let There Be Light uit 1946 The Master deels gebaseerd is. Het leerproces dat Freddie Quell doormaakt in The Master, lijkt wel opgevat als een handleiding om cinema te ervaren in al zijn sensorische rijkdom, zoals je Het Lam Gods van de broers Van Eyck kunt beschouwen als een blauwdruk voor de zintuiglijke kracht van de schilderkunst.

Samen met Quell wordt de kijker aangemaand om niet met de ogen te knipperen, zich een woord uit het verleden te herinneren, te luisteren naar de dwingende stem onder de koptelefoon, mee te kijken door de lens van Freddie’s fototoestel. Mechanische toestellen als een piano, een typemachine en een fotocamera komen prominent in beeld als transitionele objecten die toegang verschaffen tot een verloren wereld zonder digitale bits and bytes. Niet toevallig situeert de film zich in de jaren 1950, een mythische tijd die meer dan eender welke periode vandaag in Amerika nostalgisch beladen is. Het is het Amerika van Jack Kerouacs On The Road (1957) en William Burroughs’ Naked Lunch (1959) waar seksuele revoluties en tegenculturen hun kiemen hebben en waar rare vogels als L. Ron Hubbard erin slagen een (jong) publiek aan zich te binden op basis van de trauma’s die het land overhield aan de Tweede Wereldoorlog. Production designer Jack Fisk liet deze tijd al herleven in Terrence Malicks The Tree of Life (2011), maar zijn zachte tinten en onschuldige kinderspelletjes hebben in The Master plaatsgemaakt voor een intenser kleurenpalet en een spel met inzet.

Ook wat acteerprestaties betreft is het moeilijk te zeggen wie het spel wint. Philip Seymour Hoffman is als Lancaster Dodd tegelijk beheerst en gepassioneerd, en liet zich overduidelijk inspireren door Orson Welles in Citizen Kane (1941). De zo mogelijk nog fanatieker dan anders acterende Joaquin Phoenix zet Freddie Quell dan weer neer met een haast dierlijke intensiteit. Of wordt de show dan toch gestolen door Amy Adams, die haar echtgenoot in het gareel houdt, het ware brein lijkt achter The Cause en een serene en tegelijk sinistere aanwezigheid is doorheen de film?

The Master is een film over onderhuidse obsessies en sluimerende verslavingen

De acteerprestaties ontsnapten alvast niet aan het oog van de Academy. Zij konden rekenen op een rist Oscarnominaties. Wel verkeek diezelfde Academy zich op de geraffineerde cinematografie van Mihai Malaimare Jr. De kans is nu eenmaal reëel dat veel Academyleden de film niet in een cinemazaal hebben bekeken, maar via een screener op hun computer of iPad. En dat terwijl The Master een film voor het grote scherm is, opgenomen met een prehistorisch zware Panavision System 65 camera. De door Paul Thomas Anderson geprefereerde projectie in 70 mm is niet haalbaar voor de meeste bioscoopzalen, maar gelukkig maakt zijn ‘primitieve’ opnametechniek ook bij een digitale projectie de huid nog tastbaarder, close-ups nog dwingender en emotionele confrontaties nog intenser. De context van de cinemazaal is niet alleen noodzakelijk om de picturale schoonheid te waarderen, maar ook om stemmen en geluiden te differentiëren: de fluwelen fluisterstem waarmee Dodd zijn volgelingen terugvoert naar vorige levens, de galmende zangstem waarmee hij een lied aanheft en de donderstem waarmee hij in woede uitbarst. Ook de dissonante soundscapes van Jonny Greenwood – Radiohead moest zijn gitarist weer even missen – verdienen een degelijke geluidsinstallatie.

In zijn emotionele intensiteit, narratieve weerbarstigheid en zintuigelijke tastbaarheid schuilt de ware ambitie van The Master. De film is een primitief waagstuk dat bepaalde inspanning, toewijding en overgave van de kijker vereist. Zoals een Vlaamse Primitief aandacht vroeg voor het detail, verdwaalde in symbolische ambiguïteit en mikte op emotionele respons door een superieure beheersing van zijn ambacht, zo put Paul Thomas Anderson alle primaire mogelijkheden van zijn medium uit met maximaal effect. Anders dan een renaissanceman die zoekt naar een gebalde en heldere synthese, kiest Anderson voor de weg van de primitief en verliest hij zich met graagte in materialen, emoties en psychologische lagen. The Master zal wellicht weinig zieltjes winnen voor Scientology, maar zal de rabiate volgelingen van de kerk van Paul Thomas Anderson enkel versterken in hun fanatisme. Amen!

Isolde Vanhee is filmredacteur van rekto:verso.