Amakuba: de lichtheid van de ellende

Door op Sun Jan 13 2013 14:56:06 GMT+0000

'Zwaar theater’: het lijkt soms een staande uitdrukking geworden. Maar zo hoeft het niet te zijn. Rekto:verso vroeg twee theatermakers, Peter Van den Eede (De Koe) en Frédérique Lecomte (Théâtre et Réconciliation), waarom ze in hun werk zo bewust voor lichtheid kiezen. Hun programmaverklaring leest minder licht dan hun voorstellingen. Noodzaak, heet dat..

Vier Burundische acteurs. Met een brede glimlach beeldt Gérard zijn woorden uit, alsof hij tegen kinderen praat. De drie anderen doen hem na.

‘De Hutu’s hebben zo hun technieken: ze nemen een mortier (u weet wel, om dingen in fijn te stampen), zetten er een Tutsi-kindje in, nemen een stamper en

STAMP STAMP STAMP

PLOF PLOF PLOF

En de baby krijst

MAMA MAMA MAMA.

Ook de Tutsi’s hebben zo hun technieken: ze nemen een Hutu, halen een autoband, hangen die rond de hals van de Hutu, gieten er benzine op

PLETS PLETS PLETS

Ze steken hem in brand, en de Hutu roept

AU AU AU

Men noemt dit de techniek van de kettingreactie’

(fragment uit de theatervoorstelling Amakuba)

Hoe ver kan je gaan, en waar moet je stoppen? Is de lichtheid grappig en frivool, of helemaal niet? Of dient ze net om de gruwel te benaderen vanop een afstand? Is het een soort wreedheid om de wreedheid tegen te gaan, om haar te beschouwen in haar absurde enormiteit?

LICHTE REPETITIES

Ik werk in conflict- of postconflictzones in Congo en Burundi, met mensen die de vredesindustrie ‘kwetsbaar’ noemt: kindsoldaten, slachtoffers van martelingen en verkrachting, folteraars, vluchtelingen, gevangenen. Ik bespreek met hen a priori niet-lichtzinnige onderwerpen: oorlog, etnische conflicten, mensenrechten, enz. En ik maak theater.

55_Lecomte380.jpgIk werk met een vaste ploeg van vier professionele Burundische acteurs en amateurspelers die we ‘ter plaatse’ selecteren – volgens de criteria van de ngo’s die me in dienst nemen: type, etnische afkomst, leeftijd, opleidingsniveau. De vier vaste acteurs heb ik de voorbije tien jaar leren kennen tijdens workshops die ik in Burundi gaf. Die ontmoetingen waren niet licht: twee van hen zijn gewezen ter dood veroordeelden (hoe kan je een gewezen ter dood veroordeelde zijn, zal je me vragen), een andere is een buitenlandse pygmee die ikembe speelt en het slachtoffer was van folteringen, en de laatste is een oorlogswees. Op het eerste gezicht weinig lichtvoetigs in hun trajecten.

Lichtheid tijdens het werkproces is durven praten over dingen waar niemand over praat – bang om bij te dragen aan de pornoficatie van de pijn. Dus spelen we zoals kinderen, maar ernstig. En onze harten ontdooien. Wie zich samen met zulke breekbare deelnemers in zulke ontregelde zones waagt, kan niet anders dan licht zijn. Het is de enige uitweg die ik heb gevonden.

De acteurs slagen erin lichtheid te bewaren door hun (oorlogs)trauma te delen: zo identificeren ze zich er niet langer mee

De repetities vinden plaats in een sfeer van vertrouwen en gedeelde ervaringen. Samen beslissen we wat er gezegd moet worden, wat er gezegd kan worden. Ik leid de enscenering. Wanneer alles te zwaar en te wreed wordt, heb ik twee opties: ofwel zoek ik de catharsis op en maak ik een scène waarmee de toeschouwer zich zal kunnen vereenzelvigen, die hem zelfs zal doen huilen. Voor de acteurs zijn dat tranen van vreugde. De pijn op het theater is immers niet te vergelijken met de pijn van het leven.

Ofwel ben ik licht en trek de scène door tot in de absurditeit.

De acteurs slagen erin lichtheid te bewaren door hun (oorlogs)trauma te delen: zo identificeren ze zich er niet langer mee. Dit is een belangrijk spelelement. In de gedeelde ervaring wordt de pijn ter beschikking gesteld van het publiek. Dat kan zich ermee vereenzelvigen, maar de acteur staat al een stap verder. Net de lichtheid van de repetities staat deze afstand toe.

EEN STAAT VAN LICHTHEID

Lichtheid betrachten we niet enkel in onze voorstellingen, maar ook in onze persoonlijke instelling: we zijn vrolijk en alert. Die aanwezigheid in het moment is betoverend. Het is een staat van meditatie. We laten de werkelijkheid voor wat ze is en raken opgezogen door wat zich afspeelt. De dingen lijken vanzelf te gebeuren. Elk tijdsbesef verdwijnt. Doen op zich volstaat. We zijn niet gelukkig of ongelukkig, we vermaken noch vervelen ons. Pas later, als we het resultaat bekijken, voelen we tevredenheid.

55_Lecomte2380.jpgOnze gezichten ontspannen, onze harten ontdoen zich van hun stekels. Samen dwarrelen we als veertjes boven een verwoest landschap. Ik kan niet anders dan licht zijn. Niet de zorgeloze lichtheid van de consumptie, maar de ironie van de ellende. Dat is mijn werkwijze. Zonder deze lichtheid raak ik nergens. Ze is de grond waarop de tekst wordt uitgesproken en beluisterd.

Ik maak ook tragische scènes, waarvan het emotionele hoogtepunt zonder enige waarschuwing inslaat. Toeschouwers laten tranen, maar ik laat hen nooit helemaal zonder lichtheid. Dat is een artistieke strategie, een levensstrategie, een betoverende strategie. En ze werpt vruchten af. De lichte scènes verplegen de verwonde harten. De afstand tussen de gruwel en hoe we er ons toe verhouden, heeft een helende werking op de acteurs en het publiek.

Lichtheid is geen synoniem van onverantwoordelijkheid, wel integendeel. Lichtheid is geen ziekte, ze is de remedie. De verhouding tot de pijn is symbolisch en ironisch. Het verzinnebeelde lijden is de therapie.

DE PLICHT TOT ANGST

Ben ik verplicht angst tot stand brengen? Angst is ernstig, modern, avant-gardistisch. Soms ben ik geneigd me deze rol aan te meten en met de nodige gewichtigheid te zeggen: ‘Alles loopt mis.’ Maar hoe zou ik dat kunnen doen in de context van Burundi en Congo? We spelen voor een publiek van 5000 mensen, veel kinderen, veel mensen met een trauma. Ik breng magische handelingen op de scène. Soms zijn ze louterend, soms zijn ze licht. Maar ze werken altijd als tegengif. Het is als een lach doen uitbarsten in een sfeer van absolute ernst.

Lichtheid is geen synoniem van onverantwoordelijkheid, wel integendeel. Lichtheid is geen ziekte, ze is de remedie

Hoe langer ik hiermee bezig ben, hoe lichter en – gek genoeg – hoe harder de voorstellingen worden. We musiceren op martelscènes, we leren iemand folteren, we verkrachten elkaar verkleed als clown, we doen een wedstrijd om te bepalen wie het meeste geleden heeft. De lichtheid is verschrikkelijk, de politesse van de ondergang. Wie mijn voorstellingen ziet in Afrika, in het Kirundi of het Swahili, weet niet of hij moet lachen of huilen.

DE PORNOFICATIE VAN HET LIJDEN

Plots kreeg ik het idee om een voorstelling naar België te halen: Amakuba. In welke richting zou die lichtheid dan evolueren? Zal ik niet verstrikt raken in de pornoficatie van het lijden, in een liefdadigheidsesthetiek: uitgekleed en in stilte bedelend om geld? Met details die flirten met pornografie om verontwaardiging, treurnis en opstandigheid op te wekken? Tragiek die grenst aan mildheid, lichtheid die hand in hand gaat met gruwel? Zal de lichtheid die in Afrika houvast biedt, in Europa een obscene val blijken?

‘Amakuba’ reist door België van 4 maart tot 27 april (waaronder op 8 maart in De Centrale in Gent en op 21 maart in Espace Magh in Brussel), zie www.reconciliation.be.

Frédérique Lecomte is een Belgische theatermaker. Als artistiek leider van het gezelschap Théâtre et Réconciliation regisseerde ze in Vlaanderen sociaal-artistieke producties bij Antigone en Victoria Deluxe.